Skip to main content

एक भटकता सा बादल


बचपन में स्कूल में मैंने दो बादलों की कहानी पढ़ी थी। एक काला और दूसरा सफ़ेद। काला बादल अपने जीवन का उत्कर्ष ढूंढ रहा था। सफ़ेद बादल को उत्कर्ष पहले ही प्राप्त हो चूका था। तो लेखक को यह सूचित करना था की मनुष्य का जीवन परोपकार की भावना से ओतप्रोत हो तो वह अपना उत्कर्ष स्वयं ही ढूंढ पाता है। यह कहानी मेरे मन में बसी हुई है इसलिए की जिस उम्र में मैंने यह पढ़ी थी तब अच्छाई और नेकी यह गुणविशेषताएँ हमें हमारे जीवन का सर्वोच्च परिमाण के रूप में बतलाई गयी थी। आज किसी गाने में मैंने 'एक भटकता बादल' यह लफ्ज़ सुने और मुझे बचपन की नेकी भरी वह सीख याद आयी। सच ही तो हैं के हम अपनी आस्था और अपने स्वभाव विशेष का मेल रखते हुए जीवन कंठित करते हैं। कोई भी नयी चीज़ अपनाते हुए पहले सहमे होते है और पुरानी चीज़ों को अलविदा करते हुए उतने ही भावुक। यही भाव तो हमें समूचे प्राणी जगत में सर्वश्रेष्ठ ठहराते है।

कई बार अपनी स्मृतियों की गंगा में बहते हुए हम न जाने कितने ही साल, घंटे और लम्हें पार कर जाते है। जब यादें याद आती हैं, तब हम उन्हें एक तीसरे दायरे से देखते है। कई बार तो मैं किसी अनजान जगह पर खड़े होकर वही दृश्य देख रही होती हूँ जो मेरे सामने घट रहा होता है। मानो मैं वहां शारीरिक रूप से तो मौजूद हूँ पर मेरा मन कही और ही होता है। कुछ यादें तो ऐसी है जो शायद कभी घटी ही नहीं थी। हमारा सूक्ष्म मन बहोत सारी घटित घटनाओं और कल्पनाओं को अक्सर मिलाकर कोई नयी स्मृति बनाकर मन के पटल पर छोड़ देता है। ऐसे में ना ही हमे कभी उस घटना के घटने की याद रहती है और ना ही कोई एहसास।

मन और रुह का क्या कोई गहरा सम्बंध है? मुझे अक्सर लगता है के मेरा मन जो कहता है वो मेरी रुह से निकली हुई आवाज होती है। जैसे की हर अरमान मेरा मन से ज्यादा रुह से नाता रखता हो। मन, दिल और रुह - यह तीनों भी ना जाने एक ही समय कितनी सारी हकीकतों को परख लेते है। किसी अदृश्य चाशनी से मेरे ख़याल साफ़ होकर बाहर निकलते है। किसी साये सा मन हर एक ख़याल का पीछा करता रहता है। कुछ साल पहले तक जब मैं जिंदगी के बारे में सोचती थी तब हमेशा लगता था के अपने उत्कर्ष के लिए मुझे सिर्फ स्वयं-प्रेरणा की जरूरत होगी जो मुझे खुद से ही मिलेगी। फिर धीरे-धीरे यह समझ आया की स्वयं-प्रेरणा तो जरूरी है ही, साथ ही अपने सपनों में विश्वास बरक़रार रखना भी उतना ही जरूरी था। किसी बादल सा भटकने की चाह रखने से ज्यादा किसी परिंदे के पंख लगा कर ऊँचाई हासिल करने में ज्यादा नैतिकता थी। और बादल को तो अपना कोई अस्तित्व भी नहीं होता, वो तो तूफ़ान से झूँझने के काबिल तक नहीं होता। इसलिए अपनी काबीलियत हमें खुद ही निर्माण करनी होगी। विश्वास और इरादें इनमे एक जान हो, तब तो पूरी दुनिया हम पार कर ले।

Comments

Popular posts from this blog

या जन्मावर, या जगण्यावर...शतदा प्रेम करावे?

पुस्तकांच्या आणि निसर्गाच्या साथीत जेवढा वेळ छान जातो आणि सार्थकी लागल्यासारखा वाटतो तितका खचितच कुठेतरी अन्यत्र वाटतो. नवीन वर्षात केलेल्या संकल्पांपैकी एक म्हणजे वाचलेल्या प्रत्येक पुस्तकावर स्वतःचं विवेचन लिहिणं. सुरुवात तर झाली आहे. साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने आणि वर्ष अखेरीच्या पार्श्वभूमीवर मुंबईतल्या बऱ्याच बुक स्टोर्सनी भर भक्कम डिसकाउंट जाहीर केला होता. मी देखील नाही नाही म्हणता लोभाला भुलून पार ATM मध्ये जाऊन पैसे काढून पुस्तकं खरेदी केलीत वर्षाच्या शेवटच्या दिवशी. टिव्ही वरच्या असंख्य कार्यक्रमांवर नजर फिरवल्यास असं चित्र दिसतं कि समाजाच्या नैतिक मूल्यांशी कार्यक्रम बनवणाऱ्यांच काहीच घेणं-देणं दिसत नाही. माणसांची पतच एवढी रसातळाला गेली आहे कि कपोलकल्पित आणि वास्तव जग यांची चांगलीच सरमिसळ आपण करून ठेवली आहे आणि त्यातून बाहेर पडण्याचे आपले काहीच मनसुबे वाटत नाही. आज सकाळी विचार करता करता माझ्या असं लक्षात आलं कि आपण किती उगाच खलबतं करतो, आपला दुरान्वये संबंध नसलेल्या गोष्टींबद्दल. काल रात्री जेवताना मी कुमार केतकरांचं "बदलते विश्व" हे साधारण दहा वर्षांपूर्व

गौरी देशपांडे आणि मी

आज २७ फेब्रुवारी. कविवर्य कुसुमाग्रज यांचा जन्मदिवस आणि मराठी भाषा दिवस. त्यानिमित्त मला आवडणाऱ्या एका मराठी लेखिकेच्या पुस्तकाचं विवेचन इथे करते. गौरी देशपांडे- मराठी वाचणाऱ्या साऱ्याच वाचकांना हे नाव जितकं परिचित आहे तितकच फार जवळचं देखील आहे. मी सर्वप्रथम गौरी देशपांडे यांची एक कथा शाळेत असताना अभ्यासली होती- कलिंगड. आणि कित्येक दिवस मी त्या कथेच्या पुढे अजून काही असेल का म्हणून उत्सुक आणि अस्वस्थ होते. दहावीत असताना वाचली होती म्हणून त्यांचं सर्व लिखाण वाचून काढायचं हे ठरवलं. पुढची चार- पाच वर्ष त्यांचं असं काही वाचनात आलं नाही. नंतर 'आर्किटेक्चर' शिकताना कॉलेजच्या ग्रंथालयात मराठी पुस्तकांचं कपाट दिसलं. आणि पाहिलं पुस्तक जे मी घेतलं नी वाचलं ते गौरी देशपांडेंचं 'मुंबई-तळेगाव-ग्रीस' असा प्रवास करणारी 'मुक्काम' हि दीर्घ कथा/कादंबरी. त्याचं दुसरं पुस्तक वाचलं ते म्हणजे 'आहे हे असे आहे', आणि त्यात मला परत एकदा सापडली ती 'कलिंगड' हि कथा. मी चार-पाच वेळा ते पुस्तक वाचून काढलं परीक्षा सुरु होण्याच्या काही दिवस आधी, एप्रिल मधेच आणि त्या कलिंगडाची

वेंधळेपणा

काही लोकांना वेंधळेपणा करण्याची एवढी सवय जडली असते कि कितीही त्यांनी काळजीने काम करण्याचा प्रयत्नापुर्वक निश्चय केला तरीही तो कधी तडीस जात नाही. मला माहित असलेल्या काही वेंधळ्या माणसांबद्दल सांगायचं झालं तर त्याचं प्रत्येक काम किंवा कृती हि इतरांसाठी तापदायकच ठरते बहुतेक वेळा. म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या बाबतीत म्हणायचं झालं तर त्यांना परीक्षेत अभ्यास आठवेल का याचं टेन्शन असतं पण तरीही त्यातल्यात्यात त्यांच्या वेंधळेपणात कुठेही कसूर रहात नाही. अगदी परीक्षेची सामग्री नीट घेण्यापासून ते ओळखपत्र, परीक्षेत व्यवस्थित पेपर लिहिण्यापर्यंत सगळ्या गोष्टींमध्ये यांचा धांदरटपणा दिसून येतो. अशा लोकांच्या बेजबाबदार वागण्याची किंमत त्यांच्या परीजनांना भोगावी लागते याचं त्यांना सोयरसुतक देखील नाही. शेवटी काय तर माणूस स्वतःच्या स्वार्थाचाच विचार करतो. मला तर अतिशय राग आहे अशा लोकांच्या आप्पल्पोटेपणाची. त्यांच्या जगाचे ते राजे, सगळं भूमंडल फक्त यांच्या अवतीभवतीच फिरत असल्याचा यांचा फाजील गोड गैरसमज. आपल्यामुळे समोरच्याला केवढा मानसिक त्रास सोसावा लागत असेल याचा थांगपत्तासुद्धा अशा लोकांना नसतो मु